آفلاتوکسین ها

آفلاتوکسین‌ها

آفلاتوکسین‌ها متابولیت‌های بسیار سمی و سرطان‌زای قارچ‌های جنس آسپرژیلوس و پنیسیلیوم

 هستند. سه قارچ عمده تولید کننده این سموم قارچی عبارتند از آسپرژیلوس‌فلیووس، آسپرژیلوس‌پارازیتیکوس و پنیسیلیوم‌پابرولوم. این قارچ‌ها روی انواع غلات، بادام زمینی و پنبه دانه رشد کرده و در نواحی گرمسیری و تحت‌گرمسیری بسیار متداول هستند. تحت شرایط ایده‌آل از نظر رطوبت، دما، اکسیژن/دی‌اکسیدکربن و تعادل اسیدباز، این قارچ‌ها چهار سم قارچی عمده به اسامی آفلاتوکسین B1 ، آفلاتوکسین G1، آفلاتوکسین B2، و آفلاتوکسین G2 تولید می‌کنند که در فهرست سموم قارچی فراوان و قدرتمند قرار  دارند.

            آفلاتوکسیکوز اولین بار در سال 1952 در سگ گزارش شد. دامپزشکان در حال بررسی یک بیماری کبدی به اسم هپاتیت ایکس در جنوب شرقی ایالات متحده بودند؛ که در سگ‌های تغذیه شده با غذای آلوده به کپک  این بیماری را مشاهده کردند. مجدداً در سال 1955 تغذیه آزمایشی سگ‌ها با یک غذای تجاری مخصوص سگ‌ها باعث ایجاد بیماری شد. در سال 1966 برای اولین بار با استفاده از آفلاتوکسین تخلیص شده دوباره بیماری ایجاد شد. از آن زمان، تحقیقات وسیعی انجام گرفته که منجر به شناخت اثرات آفلاتوکسین‌ها در حیوانات، پرندگان و انسان شده است.

            تمام حیوانات، پرندگان و ماهی‌ها نسبت به آفلاتوکسین حساس هستند، اما پرندگان و ماهی‌ها بیشترین حساسیت را در برابر این سم دارند. در حیوانات خانگی(شامل سگ، گربه، پرندگان و ماهی) ارگان هدف اولیه آفلاتوکسین کبد است. به اضافه آفلاتوکسین‌ها سرکوب‌کننده سیستم ایمنی بدن و نفروتوکسیک بوده و به کلیه‌ها صدمه می‌زنند.

سگ‌ها و گربه‌ها بسیار حساس هستند

سگ‌ها و گربه‌ها بی‌نهایت به آفلاتوکسین‌ها حساس هستند. LD50(دُز کشنده که بواسطه آن 50% از گروه آلوده به سم می‌میرند) آفلاتوکسین B1 در سگ‌ها و گربه‌ها به ترتیب mg/kg1-5/0 و mg/kg6/0 – 3/0 است. با توجه به این مسئله، سگ‌ها و گربه‌ها هم مثل اردک‌ها و خرگوش‌ها(که به‌صورت مرسوم به عنوان حساس‌ترین گونه در نظر گرفته می‌شوند) در برابر آفلاتوکسین‌ها بسیار حساسند. مشخص شده که غذای آلوده به آفلاتوکسین B1 با غلظت بیشتر از ppb60 باعث شیوع بیماری آفلاتوکسیکوز در حیوانات خانگی می‌شود.

            همانند دیگر ترکیبات سمی، حساسیت حیوانات خانگی به آفلاتوکسین به حساسیت فردی بستگی دارد و حساسیت فردی هم از بین کلیه عوامل به سن، وضعیت هورمونی(آبستنی) و وضعیت تغذیه‌ای بستگی دارد. برای مثال سگ‌های جوان نسبت به بالغین حساسیت بیشتری به آفلاتوکسین دارند. در بین گونه‌های حیوانات خانگی پرندگان و ماهی‌ها بیشتر از سایرین نسبت به آفلاتوکسین حساس هستند. در پرندگان و ماهی‌ها غذاهای حاوی مقدار کمتر از ppb5 آفلاتوکسین B1 می‌توانند باعث مرگ و میر آنها شوند.

کاربرد چندین عامل ترکیبی شامل روش‌های آنالیزی پیشرفته و غربالگری دانه‌ها برای تشخیص آفلاتوکسین‌ها به‌صورت قابل توجهی وقوع آفلاتوکسیکوز در حیوانات خانگی را کاهش داده است. در سال‌های 1990 تنها یک مورد ثبت شده آفلاتوکسیکوز در ایالات متحده وجود داشت. در این مورد خاص، سگ‌ها غذای حاوی ppb300-100 آفلاتوکسین B1 را به مدت 3 تا 4 ماه مصرف کرده بودند. همچنین در سال‌های 1980 هم فقط یک مورد آفلاتوکسیکوز در سگ‌ها ثبت شده بود. در این مورد، در آفریقای جنوبی تعدادی سگ به‌صورت ناگهانی یا به دنبال یک دوره بالینی کوتاه مرده بودند. آنالیز غذاهای مختلف مصرف شده توسط این سگ‌ها نشانگر وجود ppb300-100 آفلاتوکسین B1 بود.

            در مقابل در سال‌های قبل از 1970 چندین مورد بیماری آفلاتوکسیکوز در سگ‌ها گزارش شده بود. از جمله یک مورد در نیویورک که چند سگ پس از خوردن یک غذای تجاری حاوی ppb60 آفلاتوکسین B1 مرده بودند.

آفلاتوکسیکوز بالینی

سندرم بالینی آفلاتوکسیکوز سگ‌سانان را می‌توان تحت عناوین حاد، تحت حاد یا مزمن طبقه‌بندی نمود. آفلاتوکسیکوز حاد زمانی اتفاق می‌افتد که به سگ‌ها غذای حاوی مقادیر زیاد آفلاتوکسین B1(بیشتر از ppm1 در جیره) داده شود. علائم بالینی آفلاتوکسیکوز حاد در سگ‌ها شامل مرگ ناگهانی است. با این‌حال معمولاً حیوانات مبتلا در عرض چند ساعت پس از مصرف غذای آلوده استفراغ خواهند کرد. سپس این سگ‌ها بی‌اشتها و شدیداً افسرده شده و مکرراً مقادیر زیادی آب می‌نوشند و میزان خروج ادرار از بدن آنها هم زیاد می‌شود. مرگ در عرض 3 روز پس از شروع علائم بالینی ایجاد خواهد شود.

پس از اینکه در طول یک دوره چند هفته‌ای(2 تا 3 هفته) حیوان در معرض مقادیر متوسط آفلاتوکسین قرار گیرد، آفلاتوکسیکوز تحت حاد اتفاق می‌افتد. در سگ‌ها یا گربه‌های مبتلا همان نشانه‌های نوع حاد اما با شدت کمتر دیده می‌شود و معمولاً پس از آن مرگ اتفاق می‌افتد. در صورتی که میزان آفلاتوکسین B1 در جیره ppb1000-500 باشد ممکن است این علائم مشاهده گردد. آفلاتوکسیکوز مزمن با مصرف غذای حاوی مقادیر کم تا متوسط آفلاتوکسین به‌صورت مداوم و یا متناوب اتفاق می‌افتد. مصرف غذای حاوی ppb300-50 آفلاتوکسین B1 در طول یک دوره 6 تا 8 هفته‌ای ممکن است باعث بروز آفلاتوکسیکوز مزمن شود. همچنین دریافت مقادیر کم آفلاتوکسینB1 از طریق غذا(ppb100-20) ممکن است به‌صورت مزمن باعث سرکوب سیستم ایمنی بدن گردد. بنابراین به‌دنبال آن علائم بالینی غیر اختصاصی شامل افزایش حساسیت نسبت به عفونت‌های ویروسی، باکتریایی، قارچی یا انگلی ایجاد خواهد شد. حیوانات خانگی که سیستم ایمنی بدن آنها سرکوب شده، به ایمن‌سازی منظم(واکسیناسیون) پاسخ نخواهند داد.

سرطان اثر طولانی‌مدت دیگر آفلاتوکسین هاست. قرار گرفتن در معرض مقدار زیاد آفلاتوکسین باعث ایجاد پتانسیل ابتلا به سرطان کبدی در حیواناتی که از اثرات علائم حاد، تحت حاد یا مزمن آفلاتوکسیکوز بهبودی یافته‌اند می‌شود. بنابراین آفلاتوکسین می‌تواند باعث مخاطرات طولانی‌مدتی برای سلامتی حیوان شود.

            توجه به این نکته مهم است که در صورتی که ماده غذایی در شرایط ایده‌آل ذخیره نشده باشد آفلاتوکسین‌ها می‌توانند در هنگام نگهداری ماده غذایی در خانه دامدار هم تولید شوند. بنابراین بهترین کار احتیاطی  این است که اگر شرایط نگهداری نامناسب و یا مشکوک است مقادیر متوسط ماده غذایی برای حیوانات خانگی خریداری شود تا غذا برای چندین ماه باقی نماند.

دِاُکسی نیوالنول

دِاُکسی نیوالنول یا DON عضوی از گروه تری‌کوتسن از سموم قارچی تولید شده بوسیله قارچ‌های فیوزاریوم است. قارچ‌های فیوزاریوم شایع‌ترین نوع در نواحی معتدل جهان هستند. این سم قارچی اولین بار در سال 1972 از ذرتی که باعث استفرق و خودداری از خوردن غذا در خوک‌ها شده بود، جدا شد. نام دیگر DON وُمی‌توکسین است. علائم بالینی مسمومیت حاد با DON در اکثر گونه‌ها از جمله حیوانات و پرندگان خانگی شامل تحریک پوستی، خودداری از غذا خوردن، استفراغ/بازگشت غذا، اسهال، خونریزی، سقط(در حیوانات) و مرگ است. از نظر بیوشیمیایی، DON باعث مهار سنتز پروتئین و DNA می‌شود. با توجه به این موضوع، DON باعث سرکوب سیستم ایمنی بدن شده(که ممکن است باعت مستعد شدن حیوانات درگیر به بیماری‌های عفونی شود) و باعث کاهش میزان رشد می‌شود. در جیره غذایی خوک‌ها غلظت بیشتر از ppm2 سمی است. اطلاعات در مورد سمیت DON در حیوانات خانگی بسیار کم است.

فرآیند اکستروژن باعث تخریب DON نمی‌شود، بنابراین استفاده از ذرت آلوده به DON منجر به حضور وُمی‌توکسین در غذا خواهد شد.

            محققین گروه‌هایی از سگ‌ها را در معرض غذای تولیدی حاوی DON با غلظت‌هایی بین ppm10-0 قرار دادند. معنی‌دارترین یافته خودداری از خوردن غذا توسط سگ‌هایی بود که به آنها غذای حاوی بیش از ppm5/4 DON داده شده بود. در مورد DON حساسیت گربه‌ها از سگ‌ها کمتر بوده و خودداری از خوردن غذا در غلظت بیش از ppm7/7 DON مشاهده شده بود.

            بر اساس این نتایج و با توجه به خودداری از خوردن غذا پیشنهاد شده که ممکن است سگ‌ها هم به اندازه خوک‌ها(حساس‌ترین حیوان) نسبت به DON حساس باشند. یافته دیگر در سگ‌ها و گربه‌هایی که به آنها غذای آلوده به DON داده شده بود استفراغ بود. اثر ویژه این پاسخ‌های بالینی به وُمی‌توکسین در سگ‌ها کاهش دریافت غذا و کاهش وزن بدن بود.

            اگر در حیوانات خانگی هنگام مصرف غذای حاوی غلات، علائمی مثل التهاب معده و روده همراه با خونریزی و کاهش وزن بدن مشاهده شد، مسمومیت با DON در فهرست موارد غیر محتمل قرار می‌گیرد. همانطور که قبلاً اشاره شد، کپک‌های فیوزاریوم دارای گرایشی جهت تولید سموم چندتایی شامل T-2، HT-2 و زئارلنون هستند. T2 و HT-2(که سموم قارچی بسیار تحریک‌کننده‌ای هستند) به‌صورت سینرژیسم دارای پتانسیل تداخل اثر با DON  هستند.

اُکراتوکسین‌ آ

اُکراتوکسین‌ها گروهی از سموم قارچی هستند که توسط کپک‌های پنیسیلیوم و آسپرژیلوس تولید می‌شوند. تولیدکنندگان عمده این گروه پنیسیلیوم‌وروکوزوم و آسپرژیلوس اُکراسیوس هستند، که گونه‌هایی از قارچ‌های انباری می‌باشند؛ اما می‌توانند در مزرعه هم رشد کنند. بنابراین پس از خرید غذا و در صورتی‌که غذا به صورت مناسب در منزل صاحب حیوان نگهداری نشده باشد این قارچ‌ها می‌توانند به صورت بالقوه اُکراتوکسین تولید کنند. این قارچ‌ها در اروپا شایع‌ترین نوع می‌باشند.

            اُکراتوکسین‌آ(OA) از غلات خصوصاً ذرت، بلوط، گندم و جو جدا شده است. با ارزیابی آلودگی دانه‌های طبیعی در آمریکای شمالی و اروپا آشکار شد که غلظت اُکراتوکسین‌آ در آنها ppb27000-5 است. در اروپا، اُکراتوکسین‌آ در بروز نفروپاتی آندمیک در بالکان شرکت داشت. همچنین این سم یک عامل بالقوه سرطان‌زا در جوندگان است. همانند دیگر سموم قارچی در مورد مسمومیت با اُکراتوکسین‌آ در سگ‌ها هم ارگان هدف اولیه کلیه است.

سیترینین

سیترینین یک متابولیت گونه‌های قارچی از جنس‌های پنیسیلیوم و آسپرژیلوس است. ممکن است سیترینین همزمان با اُکراتوکسین‌آ دیده شود زیرا انواع مشابهی از قارچ‌ها آنها را تولید می‌کنند. ارگان هدف اولیه در مسمومیت با سیترینین کلیه است. با اینحال سمیت کلیوی سیترینین نسبت به اُکراتوکسین‌آ10 برابر کمتر است.

            سیترینین باعث استفراغ شدید در سگ‌ها می‌شود که یک مکانیسم دفاعی در این گونه به حساب می‌آید. به صورت طبیعی بسیار غیرمحتمل است که سگ‌ها فقط دچار مسمومیت با سیترینین شوند زیرا مقادیر زیاد این سم باعث ایجاد استفراغ و خودداری از خوردن غذا می‌شود.

سموم قارچی ایجاد کننده رعشه

پنیترم‌آ و روک‌فورتین دو سم قارچی مهم ایجاد کننده رعشه در حیوانات خانگی هستند. قارچ‌های جنس پنیسیلیوم خصوصاً پنیسلیوم کراستوزوم سم پنیترم‌آ را تولید می‌کنند. این قارچ‌ها روی دانه‌های غلات و مواد آلی فاسد شده رشد می‌کنند. همچنین روک‌فورتین بوسیله قارچ‌های جنس پنیسیلیوم تولید می‌شود.

در ابتدا مشخص شده بود که این سم بوسیله پنیسیلیوم رکفورتی(یک قارچ که در تولید پنیرهای آبی مورد استفاده قرار می‌گیرد) تولید می‌شود، اما اخیراً نشان داده شده که چند گونه دیگر پنیسیلیوم هم این سم قارچی را بر روی سوبستراهای مختلف از جمله دانه‌ها، سوپ‌های فاسد شده و زباله تولید می‌کنند. بنابراین می‌توان آنها را به‌عنوان قارچ‌های انباری در نظر گرفت زیرا بر روی هر نوع ماده غذایی حیوانات خانگی که به‌صورت نامناسب انبار شده باشد رشد می‌کنند.

تقریباً در تمام موارد پنیترم‌آ و روک‌فورتین به‌صورت هم‌زمان تولید می‌شوند. زیرا قارچ‌هایی که هر دو نوع سم قارچی را تولید می‌کنند بر روی غلات مورد استفاده در تولید غذا برای حیوانات خانگی رشد می‌کنند. این مسئله مهم است که تولیدکنندگان مواد غذایی از خطرات این سموم قارچی مطلع باشند.

علائم بالینی مربوط به مسمومیت‌های قارچی ایجادکننده رعشه در سگ‌ها شامل لرزش عضلانی، عدم‌تعادل(اختلالات عصبی)، تشنج و مرگ است. اغلب در هنگام تشخیص این بیماری با مسمومیت با استریکنین یا مسمومیت با آفت‌کش‌ها و دیگر ترکیبات که باعث لرزش و تشنج در سگ‌ها می‌شوند، اشتباه می‌شود. مکانیسم فعالیت این سموم قارچی ایجادکننده رعشه مورد بررسی قرار نگرفته و این مایه تاسف است زیرا در حال حاضر مسمومیت با پنیترم‌آ و روک‌فورتین متداول‌ترین مسمومیت قارچی در حیوانات خانگی است که در کار کلینیکی با آن برخورد می‌شود.